agressie

Frustratie of instrumenteel? Waarom wij deze termen niet gebruiken


Regelmatig krijgen wij in onze trainingen “Omgaan met agressie en grensoverschrijdend gedrag” de vraag of we aandacht besteden aan de termen frustratieagressie en instrumentele agressie. Deze begrippen worden veel gebruikt in verschillende trainingen over agressie. Toch kiezen wij er bewust voor om ze niet te hanteren. Waarom? Omdat ze weinig praktisch nut hebben in de acute omgang met agressie en vooral zorgen voor verwarring.

Frustratie agressie of instrumentele agressie?

De oorsprong van frustratie- en instrumentele agressie

De frustratie-agressietheorie werd in de jaren veertig ontwikkeld door de Yale School (Dollard e.a.). Deze theorie stelt dat agressie een uitlaatklep is voor innerlijke frustratie. Het idee hierachter is dat het makkelijker is om boos te worden op een ander dan om je eigen frustraties onder ogen te zien. Een vorm van aangeleerd vluchtgedrag.

Bij instrumentele agressie daarentegen wordt agressie bewust ingezet om een bepaald doel te bereiken. Dit is gedrag dat iemand ooit heeft geleerd, bijvoorbeeld door te ontdekken dat schreeuwen of dreigen effectief kan zijn om iets voor elkaar te krijgen.

Waarom wij deze termen niet meer gebruiken

In onze trainingen, bijvoorbeeld in zorg- en onderwijsinstellingen, gebruiken wij deze begrippen niet. De reden? Ze dragen niet bij aan het effectief hanteren van agressie in een acute situatie. Ze geven hooguit een mogelijke verklaring voor het gedrag van de agressor, maar bieden geen concrete handvatten voor de ontvanger van het gedrag.

Stel dat je weet dat iemand frustratieagressie vertoont. Wat doe je dan anders? Ga je andere woorden gebruiken? Bepaalde dingen niet zeggen? En hoe weet je zeker dat jouw interpretatie klopt? In de praktijk zien we dat deze labels eerder verwarring oproepen dan helpen.

Wat wél relevant is, is wat de agressor op dat moment laat zien en welke risico’s daarbij horen. Net zoals een brandweerman zich bij een brand richt op de feiten en de bijbehorende gevaren, is het bij agressie belangrijk om te focussen op het waarneembare gedrag en passende acties.

Het gevaar van labels

Het gebruik van termen als frustratieagressie en instrumentele agressie impliceert een oordeel over de intenties van de ander. We zeggen eigenlijk: “Deze persoon is boos uit frustratie” of “Deze persoon gebruikt agressie bewust om iets voor elkaar te krijgen”. Maar helpt dat in de praktijk? Vaak niet.

Sterker nog, werken vanuit OMA-gedrag (Oordeel, Mening, Aanname) vergroot het risico op escalatie. Wanneer je iemand in een hokje plaatst, beïnvloedt dat automatisch hoe je reageert. Dit kan leiden tot misinterpretaties en ineffectieve reacties.

Agressie in de maatschappij: wat kunnen we leren?

Dit mechanisme zie je ook terug in maatschappelijke discussies. Of het nu gaat om boerenprotesten, klimaatactivisme of relschoppende voetbalsupporters: is het echt van belang om te weten of hun gedrag voortkomt uit frustratie of een bewuste strategie? Wat we wél weten, is dat zij bepaald gedrag laten zien en dat wij daar iets van vinden.

Onze visie is dat de oorzaak van het gedrag minder relevant is dan de manier waarop we ermee omgaan. Het gaat er niet om waarom iemand agressief is, maar hoe we effectief kunnen reageren. Daarbij hanteren we twee kernvragen:

  1. Welke menselijke behoeften staan onder druk en welke betekenis geven we aan dit gedrag? Voelt iemand zich niet gehoord? Niet gezien? Machteloos?
  2. Kunnen we op een manier aansluiten bij die behoefte? Door sensitief en responsief te reageren in een acute situatie, vergroot je de kans op de-escalatie. Een treffend voorbeeld hiervan is te zien in deze video: https://youtu.be/9G06mi2hVg8.


Aansluiten bij de behoefte, niet bij het label

Uiteindelijk draait het om onvoorwaardelijke ondersteuning, zelfs als iemand zich op een minder prettige manier gedraagt. Wanneer we voorbij de labels kijken en ons richten op de daadwerkelijke interactie, zijn we veel beter in staat om agressie effectief en respectvol te hanteren.

Onno-Paans

Onno Paans


Onno Paans is organisatieontwikkelaar met een scherp oog voor wat mensen en teams in beweging brengt. Met een achtergrond in filosofie en bedrijfskunde weet hij complexe vraagstukken te vertalen naar praktische stappen vooruit. Hij luistert, prikkelt en zet aan tot reflectie – altijd met oog voor het grotere geheel én de mens achter het werk.

Volg mij op LinkedIn

Bekijk onze oplossingen
Over blanco in de praktijk
Naar het kennisscherm

Meer kennis over dit onderwerp opdoen?

Blanco-organisatieontwikkeling creëert beweging in teams en organisaties in de complexe zorg. Wij maken ontwikkeling en perspectief mogelijk voor cliënt en zorgprofessional in een context waar onvoorwaardelijke ondersteuning en menswaardigheid voorop staat.